Grobowiec Tutanchamona (cz. 5)

                                                 Starożytne morderstwo?

   Badanie mumii Tutanchamona rozpoczęto dopiero po upływie ok. 3 lat od chwili odkrycia grobowca. Kiedy wreszcie Howard Carter wraz ze swoimi współpracownikami zabrał się do tej czynności 11 listopada 1925 roku, nie mógł przypuszczać, że moment ten zapoczątkuje długotrwałe śledztwo, które blisko wiek później nie przyniesie jeszcze ostatecznego rozstrzygnięcia. Schowane pod kunsztowną (ponad 10-kilogramową) złotą maską oblicze władcy zdawało się skrywać jakąś tajemnicę. Dokładne oględziny odsłoniętych do tego celu fragmentów układu kostnego pozwoliły oszacować wiek faraona na 17–19 lat (współczesne badania potwierdzają górną granicę tego przedziału). W związku z tym nasuwało się pytanie o przyczynę tej przedwczesnej śmierci [Carter 1927, s. 219 i 228–232].
   Kolejne pokolenia naukowców starały się rozwikłać tę niecodzienną zagadkę. W roku 1968 prześwietlono mumię przy pomocy aparatu rentgenowskiego. Uwagę badaczy zwrócił niewielki odprysk kości, który utkwił w jamie czaszki. To odkrycie podsunęło im całkiem prawdopodobne, choć przy tym straszliwe rozwiązanie: młody król mógł paść ofiarą zamachu.

                         Pośmiertna maska Tutanchamona z Muzeum Egipskiego w Kairze (dodano tło); źródło: domena publiczna

   Wstępując na tron w 1333 roku p.n.e. jako 9-letni chłopiec, Tutanchamon (początkowo pod imieniem Tutanchaton, czyli „żywy wizerunek Atona”) przejmował kraj gruntownie zreformowany pod względem społeczno-politycznym. Zmiany zapoczątkowane przez jego ojca Amenhotepa IV, późniejszego Echnatona, choć w pierwotnym założeniu dotykały głównie płaszczyzny religijnej, to z uwagi na fakt, jak dalece tradycja i wierzenia przenikały codzienne życie starożytnych Egipcjan, w ostatecznym rozrachunku całkowicie wpłynęły na układ sił w państwie. Wprowadzenie monoteizmu z pewnością musiało spowodować szerokie niezadowolenie pośród wyznawców całego panteonu starych bóstw, a do najbardziej oburzonych należeli przedstawiciele szczególnie dotąd uprzywilejowanej kasty kapłanów Amona. Reforma religijna utrzymała się stosunkowo krótko, tzn. przez ok. dwie dekady (wciąż istnieje wiele niejasności dotyczących sytuacji bezpośrednio po okresie rządów Echnatona lub też zaistnienia koregencji w ich trakcie – w kontekście ewentualnego objęcia tronu przez jego małżonkę Nefertiti oraz tajemniczą postać imieniem Smenchkare). W czasie panowania Tutanchamona, który notabene, po części dla wzmocnienia swej pozycji, poślubił przyrodnią siostrę – księżniczkę Anchesenpaaton (przyszłą Anchesenamon), nastąpił stopniowy powrót do dawnych kultów [Dodson 2009, s. 48–52].

           Tutanchamon wraz ze swoją małżonką Anchesenamon (przedstawienie na oparciu tronu z odkrytego przez H. Cartera grobowca);
            zdjęcie przycięte w celu wyeksponowania królewskiej pary; źródło: www.britannica.com [dostęp: 1 VIII 2020]

W obliczu wielu prób zdyskredytowania jego ojca przez odzyskujące władzę poprzednie elity jest całkiem możliwe, że młody faraon snuł po cichu plany przywrócenia powszechnego szacunku Echnatonowi, gdy się tylko usamodzielni (jako dziecko był całkowicie zależny od wysokich oficjeli). Jego niespodziewana śmierć po 10 latach sprawowania rządów doprowadziła do politycznego i militarnego kryzysu. Nie pozostawił po sobie potomstwa, co zapoczątkowało okres bezpardonowej walki o władzę pomiędzy jego żoną Anchesenamon, wezyrem o imieniu Aj, a dowódcą armii Horemhebem. Choć ten ostatni został już wcześniej formalnie wyznaczony na następcę tronu, to jednak palma pierwszeństwa w tym wyścigu mogła przypaść temu, kto zgodnie z tradycją pochowa króla. Najwyraźniej Aj wykorzystał sytuację pod nieobecność Horemheba, który akurat przebywał na wyprawie wojennej. Badania wskazują, że bardzo śpieszono się z uroczystością pogrzebową: mumifikacja nie została przeprowadzona zbyt dokładnie, a wyznaczone dla władcy miejsce wiecznego spoczynku było raczej mało okazałe, gdy przyrównać je do innych, znanych nam z tego samego okresu, znacznie większych kompleksów. Zachodzi więc podejrzenie, że w pierwotnym założeniu szykowano dla Tutanchamona całkiem inny grobowiec, ale nie zdążono na czas z jego wykończeniem. Zdają się to potwierdzać niektóre elementy dekoracji z KV 62 charakteryzujące się widocznymi niedociągnięciami (np. malowidła ścienne). Ponadto część wyposażenia ewidentnie nie została przygotowana z myślą o tym faraonie i nosi wyraźne ślady przeróbek (zwłaszcza inskrypcje z imieniem) [Hawley 2009].
 

                        Rekonstrukcja wyglądu twarzy Tutanchamona wykonana w 2005 roku; źródło: www.telegraph.co.uk [dostęp: 1 VIII 2020]

Jednak sam fakt pośpiechu w trakcie pochówku króla nie dowodzi jeszcze tezy o zamachu. Co więcej, pojawiały się opinie (poniekąd uzasadnione) obwiniające zespół Cartera o nieostrożne obchodzenie się z mumią. Innymi słowy, niektórzy w ten właśnie sposób tłumaczyli powstałe w czaszce uszkodzenie. Dopiero wykonana w 2005 roku tomografia komputerowa obaliła ten pogląd, zrzucając odpowiedzialność na starożytnych balsamistów – co automatycznie implikuje też kolejny wniosek: nie uznano tego urazu za przyczynę zgonu władcy. Ale udało się wówczas ustalić coś jeszcze… Okazało się, że Tutanchamon doznał przed śmiercią złamania kości udowej lewej nogi. Czy ten wypadek (niezależnie w jakich okolicznościach miał miejsce) mógł przyczynić się do pogorszenia stanu zdrowia na tyle wydatnie, że młody faraon zmarł w jego następstwie? Jeśli weźmiemy pod uwagę czynniki współdziałające, być może. Po pierwsze, odkryto, że Tutanchamon miał genetycznie zdeformowaną stopę (tzw. szpotawość). Wyjaśniło się tym samym, po co mu były wykonane specjalnie dla niego laski do podpierania (w jego grobowcu znaleziono ich aż 130). Po drugie, w układzie kostnym stopy zauważono ślady martwicy. Po trzecie wreszcie, udało się wykryć w mumii obecność zarodźca sierpowatego (plasmodium falciparum) – pierwotniaka odpowiedzialnego za wywoływanie malarii [Hawass 2020].

   Wyniki przeprowadzonych badań – jakkolwiek rozwiały pewne wątpliwości – podzieliły środowisko naukowe. Część specjalistów definitywnie odrzuca wątek morderstwa, konstatując, że to zły stan zdrowia króla doprowadził do jego śmierci. Inni jednak, analizując niewątpliwie skomplikowaną sytuację społeczno-polityczną środkowego i końcowego okresu rządów XVIII dynastii, wciąż zajmują stanowisko wspierające tezę o zamachu. Jedno nie podlega dyskusji: nasza wiedza w tym przypadku jest niestety fragmentaryczna, zaś każde dodatkowe odkrycie (np. jakieś przeoczenie w oględzinach mumii czy zaginiona inskrypcja z ważną informacją) może rzucić na tę historię zupełnie nowe światło. W sprawie Tutanchamona prędzej czy później zapewne pojawią się kolejne niespodzianki.

Cdn.